მთარგმნელის წინასიტყვაობა მეორე გამოცემისათვის

 

ძენ ბუდიზმის დასავლელი საზოგადოებისთვის გაცნობა იაპონელი ფილოსოფოსისა და ძენის ოსტატის, დაისეცუ ტეიტარო სუძუკის (1870-1966) სახელთანაა დაკავშირებული. მისი დამსახურებაა, რომ ძენმა დასავლური კულტურისა და სწავლების სხვადასხვა ასპექტში შეაღწია, რითაც დღევანდელ დასავლურ  აზროვნებაში  რადიკალური ცვლილებები გამოიწვია. კერძოდ, ნათელი გახდა, რომ დუალისტური, კონცეპტუალური და ანალიტიკური აზროვნება, რაც დასავლური სამყაროსთვის არის დამახასიათებელი, არ არის აზროვნების ერთადერთი გზა. ძენის სწავლების მთავარი მიზანი იმ გამოცდილებაში დაბრუნებაა, რაშიც დიქოტომია სუბიექტსა და ობიექტს, ყოფნასა და არყოფნას, სიცოცხლესა და სიკვდილს, კეთილსა და ბოროტს შორის ჯერ არ არსებობდა. ძენის მიხედვით, დუალიზმისგან გამოღვიძება სატორის ანუ, როგორც ქრისტიანი მისტიკოსები იტყოდნენ, გასხივოსნების შედეგად ხდება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სატორის განცდის შემდეგ ადამიანში ეგოსგან განსხვავებული, ნამდვილი მე იღვიძებს, მას ალოგიკური, ინტუიციური აზროვნების უნარი უჩნდება და ახალი თვალთახედვით იწყებს სამყაროს ხედვას. თავის წიგნში „ძენი და იაპონური კულტურა“ დ.ტ. სუძუკი წერს: „თუ ბერძნებმა ლოგიკა გვასწავლეს და ქრისტიანებმა - თუ რისი უნდა გვწამდეს, ეს ძენია, რომელიც ლოგიკის მიღმა გასვლას გვასწავლის...“

 

ითვლება, რომ ძენის და, შესაბამისად, ალოგიკური, ინტუიციური აზროვნების მიზანდასახული განვითარება საწყისს ბუდას „ყვავილის ქადაგებიდან“ იღებს, რომლის დროსაც მან მოწაფეების წინაშე ყვავილი აღმართა და ხმაამოუღებლად ეკავა. ამით ბუდა საკიამუნიმ საფუძველი ჩაუყარა კონკრეტულად ძენის, ზოგადად კი მაჰაიანა ბუდიზმის ერთ-ერთ მთავარ პრინციპს - „ასეთობას“ (ტატჰატა, სანსკრ., suchness ინგლ.), რაც იმაში მდგომარეობს, რომ ობიექტის ან მოვლენის ჭეშმარიტი არსი პირდაპირ, ჩამოყალიბებული წარმოდგენების („ილუზიების“) გარეშე უნდა შევიცნოთ. შესაბამისად, ძენი თვლის, რომ სწორად შეცნობისთვის მთავარ დაბრკოლებას სიტყვების (კონცეფციების) საშუალებით მოცემული ახსნა-განმარტება ქმნის. ამიტომაც იყო, ძენის გაფურჩქვნის პერიოდში, სატორის მიღწევის გზაზე დამდგარი ბერები ადრე ჩამოყალიბებულ ცნებებსა და იდეებს არ ხმარობდნენ – პირიქით, ისინი მათ დავიწყებას ცდილობდნენ. დროთა განმავლობაში, ეს პრინციპი იაპონურმა კულტურამაც შეისისხლხორცა, რისი  ერთ-ერთი  გამოხატულება არის ის, რომ თანამედროვე იაპონელებსაც აუხსნელის აუხსნელად დატოვების შესაშური ტენდენცია ახასიათებთ.

 

დ.ტ. სუძუკის წიგნი `შესავალი ძენ ბუდიზმში~, მიუხედავად შედარებით მცირე მოცულობისა, მის ერთ-ერთ საუკეთესო ნაშრომად ითვლება, რომელიც საქმეში ჩაუხედავ მკითხველს ძენის მსოფლმხედველობასთან გაცნობას გაუადვილებს.

და ბოლოს, მადლობას ვუხდი გამომცემლობა Carpe Diem-ს თარგმანის მეორე გამოცემისათვის, რითაც პირველ გამოცემაში გაპარული უზუსტობების გასწორების საშუალება მომეცა.

 

ლევან მუსხელიშვილი ლითლ როქი, არკანზასი, 10 იანვარი, 2021 წ.

 

მთარგმნელის წინასიტყვაობა პირველი გამოცემისათვის

 

ცნობილი იაპონელი ფილოსოფოსი და ძენის  ოსტატი დაისეცუ ტეიტარო სუძუკი 1870 წელს დაიბადა. მან განათლება ტოკიოს უნივერსიტეტში მიიღო და ძენის პრაქტიკა კამაკურას ცნობილ ენგაქუჯის მონასტერში გაიარა. ამის შემდეგ წლების მანძილზე ბუდიზმის ფილოსოფიის პროფესორად მუშაობდა კიოტოს ოტანის უნივერსიტეტში. მან თავისი მოღვაწეობა დიდწილად ძენ ბუდიზმის ფილოსოფიის დასავლელი  მკითხველისათვის ინტერპრეტაციას მიუძღვნა. ამიტომაც, მისი ნაშრომების მნიშვნელოვანი ნაწილი, მათ შორის შესავალი ძენ ბუდიზმში,[1] ინგლისურ ენაზეა დაწერილი. ამ წიგნში დ. ტ. სუძუკი მოკლედ და გასაგები ენით გვიხსნის ძენის მთელ მსოფლმხედველობას, აღწერს თვითშეცნობისა და სულიერი გასხივოსნების გზას ძენ ბუდიზმის ფილოსოფიური, ფსიქოლოგიური და ეთიკური სისტემის პირობებში. ნაშრომს წინ უძღვის გასული საუკუნის გამოჩენილი ფსიქიატრისა და ფსიქოანალიტიკოსის, კარლ იუნგის წინასიტყვაობა. ამ წინასიტყვაობაში, იუნგი სატორის ანუ სულიერი გასხივოსნების ფსიქიკური მექანიზმის საკუთარ ახსნას გვთავაზობს. იმედი მაქვს, რომ ეს თარგმანი დაინტერესებულ ქართველ მკითხველს გაუადვილებს ძენის ფილოსოფიასთან გაცნობას.

თარგმანს ვუძღვნი ჩემი შვილის, ვახო მუსხელიშვილის ნათელ ხსოვნას.

 

ლევან მუსხელიშვილი

ლითლ როქი, არკანზასი, 2013 წ.

 

 

კარლ იუნგის წინასიტყვაობა

 

დაისეცუ ტეიტარო სუძუკის ნაშრომები ძენ ბუდიზმზე იმ საუკეთესო წიგნების რიცხვს მიეკუთვნებიან, რომლებმაც ამ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში უდიდესი წვლილი შეიტანეს ბუდიზმის შეცნობის საქმეში. ძენი კი, თავისთავად, ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაყოფია იმ ხისა, რომლის  ფესვებიც  პალიკანონის  კრებულია.[2] სიტყვები არ გვეყოფა, ავტორს მადლიერება საკმარისად გამოვუხატოთ; პირველ რიგში იმისთვის, ძენი დასავლური საზოგადოებისთვის გასაგები გახადა, და მეორეც იმ მანერისთვის, როგორითაც ეს გააკეთა. შორეულაღმოსავლური რელიგიური ცნებები, ჩვეულებრივ, იმდენად განსხვავდებიან დასავლურისაგან, რომ ხანდახან ცალკეული სიტყვების თარგმანიც კი უდიდესი სიძნელეების წინ გვაყენებს. გამოთქმული იდეების მნიშვნელობის გაგება და თარგმნა კი იმდენად რთულია, რომ ხანდახან სჯობს უთარგმნელი  დავტოვოთ.  მაგალითისათვის  მხოლოდ ჩინური ტაო-ს ხსენებაა საკმარისი, რომლის შესატყვისი ევროპული თარგმანი არ არსებობს. ორიგინალური ბუდისტური ნაწერები შეიცავენ შეხედულებებსა და იდეებს, რომლებიც ჩვეულებრივ დასავლურ გაგებასთან მეტნაკლებად შეუთავსებელია. არ ვიცი, მაგალითად, რა სულიერი (ან იქნებ კლიმატური?) ფონი ან მომზადებაა საჭირო იმისათვის, რომ ვინმემ შეძლოს ბუდისტური კამმა-დან (კარმა-დან) რაიმე აზრიანი დასკვნის გამოტანა. ასევე ძენშიც, ყოველივესთან ერთად, რაც მისი რაობის შესახებ ვიცით, ერთი უკიდურესად თავისებური  ცენტრალური ცნების საკითხი არსებობს. ამ უცნაურ ცნებას სატორი ეწოდება და ის შეიძლება, როგორც „გასხივოსნება“ გადმოითარგმნოს. სუძუკი ამბობს (გვ. 115), „სატორი ძენის Raison d’etre-ა, და მის გარეშე ძენი არ არსებობს.“ დასავლური გონებისთვის ძნელი არ უნდა იყოს იმის გაგება, თუ როგორ ესმის „გასხივოსნება“ მისტიკოსს ან რას ნიშნავს ის რელიგიურ ენაზე. ამავე დროს, სატორი გასხივოსნების ისეთ ხელოვნებასა და გზას გულისხმობს, რომლის გაგება ევროპელისთვის პრაქტიკულად შეუძლებელია. მაგალითისთვის მოვიყვან იაკუძოს (პაი ჩანგი, 724-814) გასხივოსნების ამბავს (გვ. 108) და 111-112 გვერდებზე აღწერილ ისტორიას.

 

ნიმუშისათვის შემდეგი ამბავიც გამოდგება: ბერი გენშასთან მივიდა და შეეკითხა თუ სად იყო ჭეშმარიტებისაკენ მიმავალ გზაზე გასასვლელი. „გესმის ნაკადულის რაკრაკი?“ ჰკითხა გენშამ. „დიახ, მესმის“, უპასუხა ბერმა.

 

„მანდ არის გასასვლელი,“ უთხრა ოსტატმა.

 

ეს რამდენიმე ისტორია, ალბათ, საკმარისია იმისათვის, რომ სატორის გამოცდილების ბუნდოვანება თვალნათლივ დავინახოთ. რამდენი მაგალითიც არ უნდა განვიხილოთ, მაინც გაუგებარი დარჩება, თუ როგორ მოდის ასეთი გასხივოსნება და რისგან შედგება იგი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რის მიერ ან რის შესახებ ხდება ადამიანი გასხივოსნებული? კაიტენ ნუკარია, რომელიც ტოკიოს ბუდისტური კოლეჯის პროფესორი იყო, გასხივოსნების შესახებ შემდეგს ამბობს:[3]

 

„მას შემდეგ, რაც მე-ს მცდარი კონცეფციისაგან გავთავისუფლდებით, ჩვენი საკუთარი უღრმესი სიბრძნე უნდა გავაღვიძოთ, წმინდა და ღვთაებრივი, რასაც ძენის ოსტატები ბუდას გონებას, ან ბოდჰის, ან პრაჯნას უწოდებენ. ის ღვთაებრივი სინათლეა, შინაგანი სამოთხეა, ყველა მორალური საგანძურის გასაღებია, ზემოქმედებისა და ძალაუფლების წყაროა, სიკეთის, სამართლიანობის, თანაგრძნობის, მიუკერძოებელი სიყვარულის, ჰუმანურობისა და შეწყალების ადგილსამყოფელია, და ყველაფრის საზომია. როდესაც ეს უღრმესი სიბრძნე სრულად გაღვიძებულია, უნარი გვეძლევა გავაცნობიეროთ, რომ უნივერსალურ სიცოცხლეში, ანუ ბუდაში, სულისკვეთებით, არსით, ბუნებით ყველანი იდენტურები ვართ, რომ ყოველი ჩვენგანი ბუდას თვალწინ ცხოვრობს, გახვეულია მის უზომო მადლში, რომ ის აღვიძებს თავის მორალურ ბუნებას, ის აღებს თავის სულიერ თვალებს, ის ამჟღავნებს თავის ახალ უნარს, ის ისახავს თავის მიზანს, და რომ ცხოვრება არ არის დაბადების, ავადმყოფობის, სიბერისა და სიკვდილის ოკეანე, არც ცრემლების ზღვა, და არის მხოლოდ ბუდას წმინდა ტაძარი, წმინდა მიწა, სადაც შეგვიძლია, რომ ნირვანას ნეტარება განვიცადოთ. შემდეგ ჩვენი გონება მთლიან  რევოლუციას განიცდის. აღარ გვაწუხებს: სიბრაზე და სიძულვილი, შური და ამპარტავნება, მწუხარება და სევდა, ვეღარ გვერევა მელანქოლია და სასოწარკვეთილება,“ და ა. შ.

 

ასე აღწერს გასხივოსნების არსს შორეულაღმოსავლელი კაცი, თავადვე ძენის მიმდევარი. უნდა ვაღიაროთ, სულ რამდენიმე წუთი იქნება საჭირო ამ ნაწყვეტის ისე შესასწორებლად, რომ ქრისტიანული მისტიკური ტექსტისაგან ვეღარ განვასხვავოთ. გარდა ამისა, მთელი ეს ყოვლისმომცველი კაზუისტიკა ვერ ახერხებს სატორის გამოცდილების ჩვენთვის ახსნას. სავარაუდოა, რომ ნუკარია დასავლური რაციონალიზმის ენაზე გვესაუბრება, რომელიც საკმაოდ დიდი დოზით თვითონ აქვს მიღებული, და შეიძლება ამიტომაც არის, რომ ეს ყველაფერი ასე ჭკუისდამრიგებლურად ჟღერს. ძენის ძნელად გასაგები ანეკდოტების ბუნდოვანება სჯობს ასეთ ადაპტაციას: ad usum Delphini-ის ბევრად მეტ სიტყვებს შეიცავს, მაგრამ ნაკლებს გვეუბნება.

 

ძენი ყველაფერია, გარდა ფილოსოფიისა ამ სიტყვის დასავლური გაგებით.[4] ასეთი შეხედულება რუდოლფ ოტტომ გამოთქვა ოჰასამას მიერ ძენის შესახებ დაწერილი წიგნის წინასიტყვაობაში, სადაც იგი ამბობს, რომ ნუკარიამ იდეების შორეულაღმოსავლური სამყარო ჩვენი დასავლური ფილოსოფიის კატეგორიებს მიუსადაგა და ამით გაუგებრობა გამოიწვია. თუ არადუალიზმისა და ერთიანობის, აგრეთვე coincidentia oppositorum-ის მისტიკური ინტუიციის ასახსნელად ფსიქოფიზიკურ პარალელიზმს, დოქტრინებიდან ყველაზე უფრო მოუხეშავს, გამოვიყენებთ, მაშინ კოანის, კვაცუსა და სატორის სფეროდან მთლიანად ამოვვარდებით.[5] ბევრად უკეთესი იქნება, თავს თუ უფლებას მივცემთ თავიდანვე ღრმად გავიჟღინთოთ ძენის ანეკდოტების ეგზოტიკური ბუნდოვანებით და სულ გვახსოვდეს, რომ სატორი mysterium ineffabile-ა ისე როგორც ეს ძენის ოსტატებს სურთ რომ იყოს. ანეკდოტებსა და მისტიკურ გასხივოსნებას შორის, ჩვენი გაგებით, არის უფსკრული, რომლის გადახიდვის შესაძლებლობა არსე- ბობს, მაგრამ პრაქტიკაში არასდროს მიიღწევა.[6] ყველას ჭეშმარიტ საიდუმლოებასთან შეხების შეგრძნება გვიჩნდება, არა მოგონილთან ან მოჩვენებითთან; ეს მისტიფიკაცია არ არის, არამედ გამოცდილებაა, რომელიც ყველა ენაზე თავგზის ამბნევია. სატორი მოულოდნელად მოდის. როდესაც ქრისტიანულ სამყაროში სამების, ღვთისმშობლის,           ჯვარცმისა        ან წმინდანის გამოცხადებაზე საუბრობენ, მსმენელს ისეთი შთაბეჭდილება აქვს, რომ ეს მეტ-ნაკლებად ასეც უნდა იყოს. იმის გაგებაც შეიძლება, იაკობ ბიომემ თუნუქის ფილაზე არეკლილი მზის სხივის საშუალებით ბუნების ცენტრში რომ ჩაიხედა. მაგრამ მაისტერ ეკჰარტის მიერ „პატარა შიშველი ბიჭის“ ან სვედენბორგის      მიერ     „წითელმოსასხამიანი კაცის“ ხილვა, რომელშიც მან ღმერთი ამოიცნო, უფრო ძნელი დასაჯერებელია. ასეთი ამბები, რომლებიც გროტესკის ზღვარზე არიან, ძნელი მისაღებია. ამ დროს, სატორის მრავალი გამოცდილებანი გროტესკს კი არ უახლოვდება, არამედ მის შუაგულში არიან და სრული ნონსენსის შთაბეჭდილებას ტოვებენ.

თუმცა მას, ვინც საკმაო დრო დაუთმო შორეულაღმოსავლური სულიერების ყვავილივით ბუნების შესწავლას, ბევრი ასეთი საკვირველი რამ, რაც უბრალო ევროპელს ერთი გაუგებრობიდან მეორეში აგდებს, აღარ აბრკოლებს. ჭეშმარიტად, ძენი ჩინური სულიერების ერთ-ერთი ყველაზე განსაცვიფრებელი ყვავილია, რომელიც ბუდიზმის საუცხოო აზროვნების სამყარომ გაანაყოფიერა. ასე რომ ის, ვინც ნამდვილად ეცადა ბუდისტური დოქტრინის გარკვეულ დონემდე მაინც გაგებას ანუ მოიშორა გარკვეული დასავლური ცრურწმენა, სატორის ინდივიდუალური გამოცდილების ექსცენტრული საბურავის ქვეშ გარკვეულ სიღრმეებს დაინახავს ან სიძნელეებს იგრძნობს, რომლებსაც ფილოსოფიური და რელიგიური დასავლეთი აქამდე უყურადღებოდ ტოვებდა. ფილოსოფოსები ხშირად იმ საკითხებით არიან დაინტერესებულები, რომლებსაც არავითარი კავშირი არა აქვთ სიცოცხლესთან. ქრისტიან ფილოსოფოსს კი არაფერი ესაქმება წარმართობასთან („გმადლობ უფალო, რომ არა ვარ სხვებივით“). სატორი არ არსებობს დასავლური მენტალიტეტის საზღვრებში, ის შორეულაღმოსავლური მოვლენაა. მაგრამ ნამდვილად ასეა? ნამდვილად არა გვაქვს სატორი?

 

თუ  ძენის  ტექსტებს  ყურადღებით   შევისწავლით, ვერ გავექცევით შთაბეჭდილებას, რომ სატორი, ყოველივე ექსცენტრულთან ერთად რასაც კი შეიცავს, ფაქტობრივად მარტივი ბუნებრივი მოვლენაა.[7] ასე რომ, მას იგივე მიზეზით ვერ ვხედავთ, როგორითაც ტყეს - ხეების გამო და მისი ახსნის მცდელობისას ისეთ რამეს ვამბობთ, რაც სრულ დაბნეულობას იწვევს. ამიტომ ნუკარია[8] მართალია, როდესაც აღნიშნავს, რომ ნებისმიერი მცდელობა ძენის შინაარსის ახსნისა გასხივოსნებასთან დაკავშირებით განწირულია წარუმატებლობისათვის. მიუხედავად ამისა, იგი მაინც ამბობს, რომ გასხივოსნება შეიცავს საკუთარ ბუნებაში ჩახედვის აქტს და რომ ეს არის ცნობიერების მიერ საკუთარ თავზე ილუზორული წარმოდგენისაგან განთავისუფლება. ილუზია საკუთარი თავის ბუნებაზე ეგოსა და მე-ს ერთმანეთში არევაა. ნუკარია მე-ში „სრულ ბუდას“ გულისხმობს ანუ სიცოცხლის მთლიან ცნობიერებას. მას პან შანის სიტყვები მოჰყავს, „გონება მთელ სამყაროს მოიცავს“ და „ეს კოსმიური სიცოცხლე და კოსმიური სულია, და ამავე დროს, ინდივიდუალური სიცოცხლე და ინდივიდუალური სული.“

 

როგორც არ უნდა განვსაზღვროთ მე, ის ყოველთვის ეგოსაგან განსხვავებული იქნება, და რადგანაც ეგოს უფრო მაღალ გაგებას მე-სკენ მივყვართ, ეს უკანასკნელი უფრო ფართო ცნებაა, რომელიც მოიცავს ეგოს ცოდნას და ამიტომ მასზე მეტია. ისევე, როგორც ეგო გარკვეული ცოდნაა ჩემი მე-ს შესახებ, ასევე მე ცოდნაა ჩემი ეგოს შესახებ, რომელიც აღარ შეიცნობა უფრო ფართო ან მაღალი ეგოს ფორმით, არამედ შეიცნობა როგორც არა-ეგო (Nicht-Ich).

 

მსგავსი მოსაზრებები Deutsche Theologie-ს[9] ავტორისთვისაც არის ცნობილი: „ყველა არსებამ, ვინც ასეთი სრულყოფილი ცნობიერებისაკენ მიისწრაფვის, ჯერ უნდა „ქმნილებისგვარობა“ (Geschopfesart), „რაღაცისგვარობ“ (Etwasheit)და მე დაკარგოს“. „თუ რაიმე კარგს ჩემს თავს მივაწერ, ეს იმ ილუზიიდან მოდის, რომ ის ჩემია ან მე კარგი ვარ. ეს ყოველთვის არასრულყოფილებისა და უგუნურების ნიშანია. მე რომ ჭეშმარიტება ვიცოდე, ისიც მეცოდინებოდა, რომ მე კარგი არა ვარ, რომ კარგი ჩემი არ არის და ჩემს შესახებ არ არის“. „კაცი ამბობს, „რა სულელი ვარ, მე მეგონა, რომ ის - მე ვიყავი, მაგრამ აღმოვაჩინე, რომ ის, სინამდვილეში, არის და იყო ღმერთი“. ეს ყველაფერი უკვე საკმაოდ ბევრს ამბობს გასხივოსნების არსის შესახებ. სატორის მოვლენა ინტერპრეტირებული და ფორმულირებულია, როგორც ეგო-ფორმით შეზღუდული ცნობიერების გარდაქმნა არა-ეგოს მსგავს ფორმაში. ასეთი შეხედულება ეთანხმება ძენის ბუნებას და, აგრეთვე, მაისტერ ეკჰარტის[10] მისტიციზმს. თავის ქადაგებაში „ნეტარ არიან გლახაკნი სულითა“ ის ამბობს: „როდესაც მე ღმერთიდან გამოვედი, ყოველივემ თქვა, „ღმერთი არსებობს!“ მაგრამ ეს ვერ გამხდის ბედნიერს, რადგან ამის გამო ჩემს თავს ქმნილებად შევიცნობ. მაგრამ გარღვევის[11] მომენტში, როდესაც მსურს ცარიელი დავრჩე ღმერთის ნებაში და ცარიელი, აგრეთვე, ღმერთის ნებისაგან და ყოველივე მისი ნამუშევრისაგან, და თვით ღმერთისაგან, მე მეტი ვხდები ვიდრე ყველა ქმნილება, რადგან არც ღმერთი ვარ და არც ქმნილება:  მე ვარ ის რაც ვარ, და რაც ვიქნები ეხლაც და მარად! შემდეგ ბიძგს ვიღებ, რომელსაც ყველა ანგელოზზე მაღლა ავყავარ. ამ ბიძგში ისეთი სავსე ვხდები, რომ ღმერთი ვეღარ მაკმაყოფილებს, მიუხედავად ყველაფრისა, რის გამოც ის არის ღმერთი, მიუხედავად ყველა მისი ღვთაებრივი ქმედებისა; რადგან ამ გარღვევაში მე ვხედავ იმას, რაც ღმერთს და მე საერთო გვაქვს. ამის შემდეგ ვხდები ის, რაც ვიყავი[12], არც მეტი და არც ნაკლები, და ვარ უმოძრაო არსება, რომელიც ამოძრავებს ყოველივეს. აქ ღმერთი აღარ ცხოვრობს ადამიანში, რადგან ადამიანი გლახაკობით დაუბრუნდა იმას, რაც ყოველთვის იყო და ყოველთვის იქნება“.

 

აქ მაისტერ ეკჰარტი ფაქტობრივად სატორის გამოცდილებას აღწერს, ანუ მე-ს მეშვეობით ეგოსაგან განთავისუფლებას, რასაც სატორიში კიდევ „ბუდა-ბუნება“ ანუ ღვთაებრივი უნივერსალობის შეგრძნება ემატება. მეცნიერული თავდაჭერილობის გამო არ ვაპირებ რაიმე მეტაფიზიკური განცხადების გაკეთებას, მაგრამ რაც შეეხება თვალსაზრისს ცნობიერების ცვლილების შესახებ, მე სატორის, პირველ რიგში, როგორც ფსიქოლოგიურ პრობლემას ვუყურებ. მათთვის, ვინც არ იზიარებს ამ თვალსაზრისს ან არ ესმით მისი, ჩემი „ახსნა-განმარტება“ არაფერი იქნება, გარდა უაზრო სიტყვებისა. ისინი ვერ შეძლებენ ამ აბსტრაქციებიდან შესაბამის ფაქტებთან ხიდის გადებას; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მათ არ ძალუძთ იმის გაგება, თუ როგორ შეუძლია მოყვავილე დაფნას (გვ. 111-112) ან ცხვირის მოგრეხას (გვ. 108) ცნობიერებაში ასეთი მნიშვნელოვანი ცვლილების გამოწვევა. ყველაზე ადვილი იქნებოდა, რომ ყველა ეს ანეკდოტი გასართობ ზღაპრებად ჩაგვეთვალა ან, უკიდურეს შემთხვევაში, თავის მოტყუების მაგალითებად მიგვეღო. მაგრამ სერიოზული და გონივრული გამოკვლევა ადვილად გვერდს ვერ აუვლის ამ უცნაურ ფაქტებს. ჩვენ, რა თქმა უნდა, დარწმუნებით ვერასდროს გავიგებთ, არის თუ არა მოცემული პიროვნება ნამდვილად „გასხივოსნებული“ თუ მას უბრალოდ ჰგონია, რომ არის. ჩვენ ამისათვის კრიტერიუმები არა გვაქვს. მით უმეტეს, რომ კარგად ვიცით, წარმოსახვითი ტკივილი ხანდახან უფრო ძლიერია ე. წ. ნამდვილთან შედარებით, რადგან თან ახლავს მალული თვითდადანაშაულების  გრძნობით  გამოწვეული   მორალ- ური ტანჯვა. ასე  რომ,  ეს  „ფაქტის  რეალობის“ საკითხი არ არის, ეს  სულიერი რეალობის საკითხია,  უფრო ზუსტად კი, სატორის სახელით ცნობილი ფსიქიკური მოვლენის მოხდენის საკითხი.

 

ყოველი სულიერი მოვლენა სურათია და წარმოსახვა; სადაც ეს ასე არ არის, იქ ვერ იქნება ცნობიერება და მოვლენის აღქმა, როგორც მომხდარისა. თვით წარმოსახვა ფსიქიკური მოვლენაა და ამიტომ „გასხივოსნებას“ „რეალურს“ თუ „წარმოსახვითს“ ვუწოდებთ, ამას არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს. ის კაცი, რომელიც გასხივოსნებულია ან ჰგონია რომ არის, ორივე შემთხვევაში თვლის, რომ გასხივოსნებულია. ის, რასაც სხვები ფიქრობენ ამის შესახებ, ვერაფერს შეცვლის მის გამოცდილებასთან დაკავშირებით. კიდევაც რომ ცრუობდეს, ის მაინც მისი სულიერი ფაქტი იქნება. დიახაც, მთელი მონათხრობები რელიგიური ხილვების შესახებ მხოლოდ მონაგონი და ფალსიფიკაცია რომ იყოს, მაინც ძალიან საინტერესო ფსიქოლოგიური ტრაქტატი დაიწერებოდა ასეთი ტყუილების ფაქტზე, იგივე მეცნიერული მიდგომით, როგორც მანიების ფსიქოპათოლოგია არის გაანალიზებული. ის ფაქტი, რომ საუკუნეების მანძილზე მრავალი ბრწყინვალე გონება რელიგიურ მოძრაობაში მუშაობდა, უკვე საკმარისი მიზეზია იმისათვის, რომ სერიოზული მცდელობა გაკეთდეს ასეთი მოვლენების მეცნიერული ანალიზის სფეროში შემოტანისათვის.

 

ზევით კითხვა დავსვი, გვაქვს თუ არა სატორის მსგავსი მოვლენა დასავლეთში. თუ დასავლელი მისტიკოსების ნათქვამებს გამოვრიცხავთ, ზედაპირულად არაფერი ჩანს მაგდაგვარი. ჩვენი აზროვნების თანახმად, ცნობიერების განვითარებაში საფეხურები არ არსებობენ. ის მოსაზრებაც კი, რომ ობიექტის მიერ არსებობის გაცნობიერებასა და „ცნობიერების გაცნობიერებას“ შორის დიდი განსხვავებაა, ძალიან ძნელად შეიძლება დასაბუთდეს. ადამიანისთვის ძალიან ძნელია ასეთ პრობლემებზე ისე ფიქრი, რომ ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში გარემოს ფსიქოლოგიურ პირობებს ანგარიში გაეწიოს. სახასიათოა, რომ ასეთი და მსგავსი საკითხების წამოჭრა, როგორც წესი, ინტელექტუალური საჭიროების გამო არ ხდება, და სადაც კი ისინი არსებობენ, თითქმის ყოველთვის პრიმიტიული რელიგიური პრაქტიკიდან არიან აღმოცენებულნი. ინდოეთში იოგა იყო და ჩინეთში - ბუდიზმი,  რომლებმაც მოტივაცია გაუკეთეს ცნობიერების გარკვეული მდგომარეობიდან საკუთარი თავის გამოყვანის მცდელობებს, რადგან ეს მდგომარეობა ნაკლოვანად ითვლებოდა. დასავლურ მისტიციზმს რაც შეეხება, მისი ტექსტები სავსეა ინსტრუქციებით თუ როგორ უნდა შეძლოს ადამიანმა ცნობიერების „მე-ობისაგან“ (Ichhaftigkeit) განთავისუფლება ისე, რომ მისი არსებობის შესახებ ცოდნის საშუალებით მასზე ზემოთ დადგეს და მიწვდეს შინაგან ადამიანს (ღმერთკაცს). რუისბრუკი იყენებს ხის გამოსახულებას, რომელიც ინდოელი ფილოსოფოსებისთვისაც იყო ცნობილი, კერძოდ ხისას, რომელსაც ფესვები  ზევით აქვს და კენწერო - ქვევით.[13] „და იგი უნდა აცოცდეს ამ რწმენის ხეზე, რომელიც ქვევით იზრდება, რადგან ფესვები ღმერთშია.“[14] ისევე, როგორც იოგა, რუისბრუკი აგრეთვე ამბობს, „ადამიანი განთავისუფლდება და ხატების გარეშე იქნება, თავისუფალი ყოველი მიდრეკილებისაგან და ცარიელი ყოველი ქმნილებისაგან“. „მას არ უნდა ეხებოდეს ვნება და ტანჯვა, მოგება და წაგება, აღზევება და დაცემა, სხვებზე წუხილი, სიამოვნება და შიში, და არ უნდა ებღაუჭებოდეს რაიმე ქმნილებას.“ ეს არის ის, რაშიც არსებობის „ერთიანობა“ გამოიხატება და ეს „შიგნითკენ შეტრიალებაა.“ ეს ნიშნავს, „რომ ადამიანი შიგნითკენ არის შეტრიალებული გულში ისე, რომ შეუძლია ღმერთის შინაგანი მუშაობისა და შინაგანი სიტყვების შეგრძნება და გაგება“.[15] ცნობიერების ეს ახალი მდგომარეობა, რომელიც რელიგიური პრაქტიკის შედეგად წარმოიქმნა, იმით არის გამორჩეული, რომ გარეგანი საგნები აღარ მოქმედებენ ეგოს მსგავს ცნობიერებაზე, რადგან ორმხრივი კავშირი ჩამოყალიბდა, მაგრამ ცარიელი ცნობიერება გახსნილია სხვა ზემოქმედებისათვის. ეს „სხვა“ ზემოქმედება აღარ შეიგრძნობა როგორც საკუთარი აქტივობა, არამედ შეიგრძნობა არა-ეგოს მოქმედებად, რომლის ობიექტი ცნობიერებაა.[16] ეს ისეა, თითქოს ეგოს სუბიექტ-ხასიათი გადაითელა ან ჩანაცვლებულ იქნა სხვა სუბიექტით, რომელმაც ეგოს ადგილი დაიკავა.[17] ეს კარგად ცნობილი რელიგიური გამოცდილების საკითხია, რომელიც წმინდა პავლემ ჩამოაყალიბა (გალ. 2:20). ეჭვს გარეშეა, რომ აქ ცნობიერების ახალი მდგომარეობაა აღწერილი, რომელიც დაშორდა წინანდელ მდგომარეობას რელიგიური ტრანსფორმაციის  შორსგამიზნული   პროცესის საშუალებით.

 

შესაძლოა ვინმე შეგვეწინააღმდეგოს, რომ თვით ცნობიერება არ შეცვლილა და შეიცვალა მხოლოდ რაიმეს გაცნობიერება, იმის მსგავსად, როგორც წიგნის ფურცელს გადავატრიალებთ და იგივე თვალებით ახალ სურათს ვხედავთ. ვფიქრობ, რომ ასეთი მოსაზრება არაფერია გარდა დაუსაბუთებელი ინტერპრეტაციისა, რადგან ის არ ეთანხმება ფაქტებს. ფაქტია, რომ მოყვანილ ტექსტში უბრალოდ განსხვავებული სურათი ან ობიექტი კი არ არის აღწერილი, არამედ ტრანსფორმაციის გამოცდილებაა გადმოცემული, რომელიც ხშირად დიდი ძვრების შედეგია.  სურათის წაშლა და მისი მეორით ჩანაცვლება ჩვეული ამბავია ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში, რომელსაც ტრანსფორმაციის გამოცდილების არცერთი ატრიბუტი არ ახლავს. საქმე ის კი არ არის, რომ რაიმე განსხვავებულია დანახული, საქმე ისაა, რომ ადამიანი ხედავს სხვაგვარად. ეს ისეა, თითქოს სივრცული მხედველობის აქტს ახალი განზომილება დაემატა. როდესაც ოსტატი სვამს კითხვას, „გესმის ნაკადულის რაკრაკი?“, ის, რა თქმა უნდა, ჩვეულებრივი „სმენისაგან“ საკმაოდ განსხვავებულს გულისხმობს.[18] ცნობიერება გარკვეულწილად მხედველობასავით არის და, როგორც ეს უკანასკნელი, პირობებსა და შეზღუდვებს ექვემდებარება. ცნობიერება, მაგალითად, სხვადასხვა ადამიანს შეიძლება განსხვავებული ხარისხის ჰქონდეს, ვიწრო ან ფართო, ზედაპირული ან ღრმა. ეს განსხვავებები ხშირად ხასიათის განსხვავებებია და ამიტომ მთლიანად დამოკიდებულნი არიან პიროვნების განვითარებაზე, უფრო ზუსტად კი, შემცნობი სუბიექტის ბუნებაზე.

 

ინტელექტს არ აინტერესებს შემცნობი სუბიექტის მდგომარეობა მანამ, სანამ ეს უკანასკნელი მხოლოდ ლოგიკურად ფიქრობს. ინტელექტი საჭიროებაა, რომელიც დაკავებულია ცნობიერების შინაარსის გადამუშავებით და გადამუშავების მეთოდებით. ძლიერი ფილოსოფიური მისწრაფებაა საჭირო ინტელექტის დაძლევისა და შემცნობის შეცნობაში გაჭრის მცდელობის განსახორციელებლად. თუმცა, ასეთი მისწრაფება პრაქტიკულად არ განსხვავდება რელიგიური მოტივაციის ძალისაგან და ამიტომაც, მთელი ეს პრობლემა რელიგიური ტრანსფორმაციის პროცესს მიეკუთვნება, რომელიც ინტელექტის არათანაზომიერია. ეჭვს გარეშეა, რომ ანტიკური ფილოსოფია დიდწილად ტრანსფორმაციის პროცესს ემსახურება, რაც არ შეიძლება ითქვას ახალი ფილოსოფიის შესახებ. შოპენჰაუერი სავსებით ანტიკურია. ნიცშეს ზარათუსტრა კი ფილოსოფია არ არის, იგი დრამატული ტრანსფორმაციის პროცესია, რომელმაც მთლიანად შთანთქა ინტელექტი. ის ფიქრის საკითხი აღარ არის, არამედ უმაღლესი გაგებით ფიქრის გამფიქრებლის საკითხია - და ეს ხდება წიგნის ყოველ გვერდზე. სცენაზე ახალი, მთლიანად ტრანსფორმირებული ადამიანი უნდა გამოჩნდეს, ის, ვინც გატეხა ძველი ადამიანის ნაჭუჭი და არა მარტო უყურებს ახალ ზეცასა და ახალ დედამიწას, არამედ შექმნა ისინი.

 

ანგელუს სილეზიუსმა ეს, ზარათუსტრასთან შედარებით, უფრო მოკრძალებულად გამოხატა:

Mein Leib ist ein Schal, in dem ein Kűchelein

Vom Geist der Ewigkreit will ausgebrűtet sein

 

ჩემი სხეული ნაჭუჭია, რაშიც წიწილა უნდა

გამოიჩეკოს მარადისობის სულისაგან.

 

სატორი ქრისტიანულ სამყაროში რელიგიურ ტრანსფორმაციას შეესაბამება. რადგანაც აქ ამ გამოცდილების განსხვავებული ხარისხი და ტიპებია, ზედმეტი არ იქნება, თუ უფრო ზუსტად განვსაზღვრავთ იმ კატეგორიას, რომელიც ყველაზე ახლოს დგას ძენის გამოცდილებასთან. ეს, უეჭველად, მისტიკური გამოცდილებაა, რომელიც მსგავსი გამოცდილებებისაგან განსხვავდება იმით, რომ მისთვის მომზადება შეიცავს „თავისთვის ნების მიცემას“ (sich lassen), „გამოსახულებებისაგან დაცარიელებას“ და მსგავს მოქმედებებს; ეს განსხვავდება იმ რელიგიური გამოცდილებებისაგან, რომლებიც წმინდა იგნატიუს ლოიოლას ვარჯიშებივით სალოცავი გამოსახულებების პრაქტიკასა და წარმოდგენას ემყარებიან. ამ უკანასკნელ კატეგორიაში რწმენაზე და ლოცვაზე დამყარებული ტრანსფორმაციაც უნდა შევიყვანო, და აგრეთვე პროტესტანტიზმის სამრევლო გამოცდილებაც, რადგან ამ შემთხვევაში გადამწყვეტ როლს მკვეთრად განსაზღვრული წარმოსახვა თამაშობს და არავითარ შემთხვევაში „სიცარიელე“ ან „განთავისუფლება“. განცხადება „ღმერთი არის არაფერი“, პრინციპულად შეუთავსებელი იქნებოდა ქრისტეს წამების გააზრებასთან, რწმენასთან და მრევლის მოლოდინთან.

 

ასე რომ, სატორის ანალოგი დასავლურ გამოცდილებაში შემოფარგლულია იმ რამდენიმე ქრისტიანი მისტიკოსით, რომელთა გამონათქვამები ჰეტეროდოქსობის საზღვარს უახლოვდებიან ან კვეთენ მას. აშკარაა, რომ სწორედ ამ თვისებამ გამოიწვია ეკლესიის მიერ მაისტერ ეკჰარტის შეჩვენება. ბუდიზმი რომ ეკლესია ყოფილიყო სიტყვის ჩვენებური გაგებით, ძენის მოძრაობა ნამდვილად აუტანელი ტვირთი იქნებოდა მისთვის. ამის მიზეზი მეთოდების უკიდურესად ინდივიდუალური ფორმა[19] და, აგრეთვე, მრავალი ოსტატის იკონოკლასტური განწყობაა.[20] რადგანაც ძენი მოძრაობაა, საუკუნეების მანძილზე მისი კოლექტიური ფორმები ჩამოყალიბდნენ, რაც სუძუკის ნაშრომიდან ძენ ბუდისტი ბერების წვრთნა[21] კარგად ჩანს, მაგრამ ფორმითა და შინაარსით ეს მხოლოდ ზედაპირულ ხასიათს ატარებს. ჩვევათა ტიპებისაგან გამოცალკევებით, სულიერი წვრთნა და ფორმირება, როგორც ჩანს, კოანის მეთოდზეა დამყარებული. კოანი გაგებულია, როგორც ოსტატის პარადოქსული შეკითხვა, გამოთქმა ან ქმედება. სუძუკის მიხედვით ის ძირითადად ოსტატის მიერ ანეკდოტის ფორმით დასმული შეკითხვებია. ისინი მოწაფეს მედიტაციისათვის  ეძლევა.  კლასიკური  მაგალითი ვუ- ანუ მუ-ანეკდოტია. ერთხელ ოსტატს ბერი შეეკითხა: „ძაღლსაც აქვს ბუდა-ბუნება?“, რაზეც ოსტატმა „ვუ“ უპასუხა. როგორც სუძუკი აღნიშნავს, ეს „ვუ“ უბრალოდ „ვუ“-ს ნიშნავს, ანუ მხოლოდ იმას, რასაც თვით ძაღლი უპასუხებდა ამ შეკითხვას.

 

ერთი შეხედვით ისე ჩანს, თითქოს მედიტაციის საზრდოდ ასეთი კითხვის დასმა საბოლოო შედეგის მოლოდინს ან წინასწარ შეგონებას ნიშნავს, და რომ ამ კითხვით მედიტაციის შინაარსი უნდა განისაზღვროს ისე, როგორც იეზუიტური ვარჯიშებისა ან იოგას გარკვეული მედიტაციების შინაარსს  მასწავლებლის  მიერ  მოცემული დავალება განსაზღვრავს. მაგრამ კოანები იმდენად მრავალფეროვანები, ორაზროვანები და, რაც მთავარია, პარადოქსულები არიან, რომ ექსპერტსაც კი წარმოდგენა არა აქვს, თუ რა ამოტივტივდება, როგორც სათანადო პასუხი. უფრო მეტიც, გამოცდილებათა აღწერილობა ისეთი ბუნდოვანია, რომ რაიმე რაციონალური კავშირის დამყარება კოანსა და გამოცდილებას შორის შეუძლებელია. რადგან ლოგიკური თანამიმდევრობის აღმოჩენა შეუძლებელია, უნდა ვივარაუდოთ, რომ კოანის მეთოდი უმცირეს აკრძალვასაც კი არ ადებს სულიერი გამოცდილებების მოხდენას და საბოლოო რეზულტატი მხოლოდ და მხოლოდ ინიცირებულის ინდივიდუალური განწყობიდან გამომდინარეობს. რაციონალური ინტელექტის სრული დესტრუქცია, რასაც წვრთნა ისახავს მიზნად, იწვევს ცნობიერებაში წარმოსახვის სრულ გაქრობას. ცნობიერი წარმოსახვა, ამგვარად, მოშორებულია, მაგრამ არაცნობიერი წარმოსახვა რჩება; ანუ არსებული, მაგრამ შეუცნობადი ფსიქოლოგიური განწყობა, რომელიც ყველაფერია, გარდა სიცარიელისა და წარმოსახვის უქონლობისა. ეს ბუნების მიერ ნაბოძები ფაქტორია და როდესაც ის პასუხობს, ეს ბუნების პასუხია, რომელმაც თავისი რეაქციის ცნობიერებისაკენ ტრანსპორტირებაში წარმატებას მიაღწია.[22] რასაც კი მოწაფის არაცნობიერი ბუნება კოანზე საპასუხოდ მასწავლებელს ეტყვის - სატორის მანიფესტაციაა. ეს, ჩემი აზრით, არის თვალსაზრისი, რომელიც მეტ-ნაკლებად სწორად გამოხატავს სატორის არსს. ამ თვალსაზრისს მხარს უჭერს, აგრეთვე, ის ფაქტი, რომ ხშირად ძენის ოსტატების მთავარ ინტერესს „საკუთარი თავის ბუნებაში ჩახედვა“, „თავდაპირველი ადამიანი“ და „არსებობის სიღრმეები“ წარმოადგენენ.[23]

 

ძენი ყველა სხვა ფილოსოფიური და რელიგიური პრაქტიკისაგან წარმოსახვის უქონლობის პრინციპით განსხვავდება. თვით ბუდაც მკაცრად უარყოფილია; მართლაც, ის თითქმის მკრეხელურად იგნორირებულია, ალბათ იმიტომ, რომ ის, შესაძლოა, ყველაზე ძლიერ სულიერ წარმოსახვას წარმოადგენს. მაგრამ ისიც ხატია და ამიტომ მოშორებული უნდა იქნას. იქ არაფერი სხვა არ უნდა იყოს, გარდა იმისა, რაც ფაქტობრივად იქ არის ანუ რაც ადამიანია თავისი სრული, არაცნობიერი წარმოსახვით, რისგანაც განთავისუფლება მას არასდროს შეუძლია, უბრალოდ იმიტომ, რომ ის არაცნობიერია. პასუხი, რომელიც თითქოს სიცარიელიდან მოდის, სინათლე, რომელიც უკუნითი სიბნელიდან ამოანათებს, ყოველთვის საუცხოო და ნეტარი გასხივოსნების გამოცდილებაა.

 

ცნობიერების სამყარო გარდაუვლად შეზღუდვების, გზის ჩამკეტი კედლების სამყაროა. ის, საჭიროებიდან გამომდინარე, ცალმხრივია, და ეს ცნობიერების რაობის შედეგია. ცნობიერებას ერთდროულად კონცეფციების მხოლოდ ძალიან მცირე რაოდენობის აღქმა შეუძლია. ყველა დანარჩენი მხედველობიდან შორს, ჩრდილში უნდა მოექცეს. მათი რაოდენობის ერთდროულად გაზრდა იწვევს ცნობიერების დაბინდვას, არეულობას, რომელიც დეზორიენტაციამდე  მიდის.  ცნობიერება  უბრალოდ  კი არ მოითხოვს, არამედ თვითონ არის, თავისი რაობიდან გამომდინარე, კონცეფციების რაოდენობის მკაცრი შემზღუდველი და ე. ი. განმასხვავებელი. ზოგადი ორიენტაციისათვის ჩვენ დამოკიდებულები ვართ იმ ფაქტზე, რომ ყურადღების საშუალებით შეგვიძლია იმიჯების თანამიმდევრობის შედარებით სწრაფი აღქმა. მაგრამ ყურადღება ძალისხმევაა, რომელსაც მუდმივად ვერ ვახორციელებთ. ამიტომ, იძულებულნი ვართ, რომ ფონს, ასე ვთქვათ, ერთდროული იმიჯების მინიმალური რაოდენობის აღქმით გავიდეთ. ამიტომ, შესაძლო აღქმათა ფართო ველები პერმანენტულად იცხრილება და ცნობიერება ყოველთვის ყველაზე ვიწრო წრეს ირჩევს. თუ რა მოხდება, ინდივიდუალურმა ცნობიერებამ ერთდროულად ყოველივე იმის სურათი რომ მოიცვას, რისი წარმოდგენაც კი შეუძლია, ჩვენი გაგების მიღმაა. თუ ადამიანმა წარმატებით შეძლო სამყაროს სტრუქტურის აგება ერთდროულად მხოლოდ რამდენიმე საგნის მკაფიო შეცნობის საფუძველზე, რა ღვთაებრივი სპექტაკლი წარმოუდგებოდა თვალწინ, მრავალი საგნის ერთდროული და მკაფიო გაგება რომ შეეძლოს? ეს საკითხი მხოლოდ იმ გაგებას ეხება, რომელიც მისაწვდომია ჩვენთვის. მაგრამ მას თუ კიდევ არაცნობიერის შემადგენელს დავუმატებთ - ანუ შინაარსს, რომელიც ჯერ არ არის ან აღარ არის ცნობიერებისათვის მისაწვდომი - და მერე შევეცდებით სრული სპექტაკლის წარმოდგენას, ეს ყველაზე გაბედული ფანტაზიისთვისაც მიუწვდომელი იქნება. ასეთი წარმოდგენის უნარი, რა თქმა უნდა, სრულიად შეუძლებელია ცნობიერების ფორმაში, მაგრამ არაცნობიერების ფორმაში ის ფაქტია, იმის გამო, რომ ძირში რაც დუღს, პოტენციალურად მუდამ მზად არის შეცნობისათვის. არაცნობიერი ყველა სუბლიმინალური ფსიქიკური ფაქტორების უჩინარი სისრულეა, პოტენციალური ბუნების „სრული გამოფენაა“. ის ამ ფაქტორების მთელ დისპოზიციას ქმნის, რომლისგანაც ცნობიერება ხანდახან ფრაგმენტებს იღებს. როდესაც ცნობიერება მაქსიმალურად დაცლილია თავისი შემადგენლისაგან, ის არაცნობიერების მდგომარეობაში (სულ მცირე, გარდამავალ მდგომარეობაში მაინც) ვარდება. ძენში ასეთი გადანაცვლება, როგორც წესი, ცნობიერების ენერგიისაგან დაცლისა და მისი სიცარიელის ცნებაზე ან კოანზე გადატანის შედეგია. რადგანაც ეს ორი უკანასკნელი სტაბილური უნდა იყოს, წარმოსახვათა თანამიმდევრობაც მოშორებული უნდა იქნას და მასთან ერთად ენერგიაც, რომელიც უზრუნველყოფს ცნობიერის დინამიკას. ენერგია, რომელიც უხმარი რჩება, არაცნობიერში მიდის და აძლიერებს მის ბუნებრივ მომარაგებას გარკვეულ მაქსიმუმამდე. ეს ზრდის არაცნობიერი შინაარსის მზადყოფნას ცნობიერში გასარღვევად. რადგანაც ცნობიერების დაცარიელება და დახურვა ადვილი საქმე არ არის, სპეციალური წვრთნა და გაურკვევლად გრძელი დროა[24] საჭირო მაქსიმალური დაძაბულობის გამოსაწვევად, რომელიც ბოლოსდაბოლოს არაცნობიერი შინაარსის ცნობიერში გარღვევას იწვევს.

 

შინაარსი, რომლის გარღვევაც ხდება, არავითარ შემთხვევაში განსაზღვრული არ არის.  როგორც შიზოფრენიის ფსიქიატრიული გამოცდილება გვიჩვენებს, განსაკუთრებული დამოკიდებულება არსებობს ცნობიერის შინაარსსა და მანიებსა და ჰალუცინაციებს შორის. ეს ისეთივე დამოკიდებულებაა, როგორიც ნორმალური ადამიანის სიზმრებსა და მომქმედ ცნობიერებას შორის არსებობს. კავშირი, ამ შემთხვევაში, თავისი არსით კომპენსატორული დამოკიდებულებაა:[25] არაცნობიერის შინაარსს ზედაპირზე ყველაფერი საჭირო ამოაქვს ცნობიერის ორიენტაციის სისრულისათვის. თუ არაცნობიერის მიერ შეთავაზებული ან ზემოდან ძალით წაღებული ეს ფრაგმენტები წარმატებით ჩაშენდა ცნობიერის ცხოვრებაში, ყალიბდება ფსიქიკური არსებობის ფორმა, რომელიც უკეთესად შეესაბამება ინდივიდუალური პიროვნების მთლიანობას და ამიტომ აბათილებს უნაყოფო კონფლიქტს ცნობიერ და არაცნობიერ პიროვნებას შორის. თანამედროვე ფსიქოთერაპია ამ პრინციპს იმდენად ემყარება, რამდენადაც შეძლო მოშორებოდა ცრუ შეხედულებას, რომ თითქოს  არაცნობიერი  მხოლოდ  ინფანტილურ და მორალური თვალსაზრისით ნაკლებად ღირებულ შინაარსს ინახავს. მანდ უთუოდ არის დაბალი ხარისხის კუთხე, უწესრიგოდ „მიყრილ-მოყრილი“ ბინძური საიდუმლოებების ოთახი, რომლებიც სინამდვილეში იმდენად არაცნობიერნი არ არიან, რამდენადაც დამალულნი და ნახევრად დავიწყებულნი. მაგრამ ეს იმდენად ახასიათებს მთელ არაცნობიერს, რამდენადაც ფუღუროიანი კბილი - მთლიან პიროვნებას. არაცნობიერი არის მთელი მეტაფიზიკური მტკიცებულებების, მთელი მითოლოგიის, მთელი ფილოსოფიის (თუ ის  მხოლოდ  კრიტიკული  არ არის) და ფსიქოლოგიურ წარმოსახვებზე დამყარებული სიცოცხლის ყველა ფორმის მატრიცა.

 

არაცნობიერის ყოველი შეჭრა ცნობიერში, პასუხია ამ უკანასკნელის გარკვეულ მდგომარეობაზე და ეს პასუხი მოდის მთელი იდეა-შესაძლებლობებისაგან, რაც კი არაცნობიერშია წარმოდგენილი ანუ მთელი ფსიქიკური ფაქტორების დისპოზიციისაგან, რომელიც, როგორც ზემოთ იყო ახსნილი, ფსიქიკური არსებობის in potentia ერთდროული იმიჯია. ცალკეულ და ცალმხრივ ფრაგმენტებად დაყოფა ცნობიერის არსს შეესაბამება. რეაქციას დისპოზიციის მხრიდან კი ყოველთვის  მთლიანი  ხასიათი აქვს, რადგან მისი ბუნების გამო ის არ არის დანაწევრებული განმასხვავებელი ცნობიერებით.[26] ამიტომაც აქვს მას ასეთი ძლიერი ეფექტი. ის მოულოდნელი, ამომწურავი და ნათლის მომფენი პასუხია, რომელიც უფრო თვალის ახელისა და გონების გახსნის მსგავსად ოპერირებს, რადგან ცნობიერმა უიმედო ბრმა ვიწრობში ჩაიგდო თავი.[27] ამიტომაც, როდესაც მრავალი წლის მძიმე პრაქტიკისა და რაციონალური გაგების განადგურების უაღრესად ძნელი პროცესის შემდეგ ძენის მოსწავლე ღებულობს პასუხს - ერთადერთ ჭეშმარიტ პასუხს - თვით ბუნებისაგან, ყველაფერი რაც სატორის შესახებ არის ნათქვამი, გასაგები ხდება. ადვილი დასანახია, რომ ის, რაც ძენის უმრავლეს ანეკდოტებში ბრწყინავს, პასუხის ბუნებისეულობაა (Naturhaftigkeit). დიახ, ოსტატისათვის სრულიად მისაღებია გასხივოსნებული მოწაფე, რომელიც ჯილდოდ სახეში სილას აწნის (გვ. 113), და რა ღრმა სიბრძნე ძევს ოსტატის მიერ ძაღლის ბუდა-ბუნების შეკითხვაზე გაცემულ პასუხში „ვუ“! მიუხედავად ამისა, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ისეთი ხალხიც არსებობს, რომელსაც უნარი არა აქვს სპირიტუალური გონებამახვილობა უაზრობისაგან განასხვავოს, და ისეთიც, ვინც საკუთარ ცოდნაში იმდენად დარწმუნებულია, რომ ფიქრობს, თავის ცხოვრებაში სულელების მეტს არავის შეხვედრია.

 

რამდენადაც ღირებული არ უნდა იყოს ძენ ბუდიზმი რელიგიური ტრანსფორმაციის პროცესის გაგებისათვის, მისი გამოყენება დასავლელი ხალხის მიერ საეჭვოა. ძენისთვის აუცილებელი სულიერი ცნებები დასავლეთში არ არსებობს. რომელ ჩვენთაგანს შეუძლია, რომ ასე ბრმად ენდოს თავის მასწავლებელსა და მისი სწავლების გაუგებარ გზებს? მაღალი პიროვნული თვისებების მიმართ ასეთი დიდი პატივისცემის გრძნობა მხოლოდ აღმოსავლეთში არსებობს. ვის შეუძლია დაიტრაბახოს რწმენით ტრანსფორმაციის გამოცდილებაში, რომელიც უზომოდ პარადოქსულია? ისეთი რწმენით, რომლის გამოც საკუთარი ცხოვრების მრავალ წელს ამ მიზნის მიღწევას შეალევს? და ბოლოს, ვინ გაბედავს ამ ჰეტეროდოქსული ტრანსფორმაციის ექსპერტობის საკუთარ თავზე აღებას? ეს რომ ნაკლებად სანდო კაცი იყოს, რომელსაც, შესაძლოა, პათოლოგიური მიზეზების გამო ბევრი აქვს სათქმელი საკუთარი თავის შესახებ, მას ჩვენს შორის მრავალი მიმდევარი გამოუჩნდებოდა. მაგრამ თუ „ოსტატი“ ძნელად მისაღწევ მიზანს სახავს, რომელიც თუთიყუშივით ლაპარაკზე ბევრად მეტს მოითხოვს, ევროპელი კაცი დაეჭვებას იწყებს, რადგან თვითგანვითარების ციცაბო ბილიკი მისთვის ჯოჯოხეთივით გაუსაძლისი და ბნელია.

 

ეჭვი არ მეპარება, რომ სატორის გამოცდილებას დასავლეთშიც აქვს ადგილი, რადგან ჩვენს შორისაც არიან ადამიანები, რომლებიც გრძნობენ უკიდურეს მიზნებს და მათთან მისაახლოებლად თავს არ დაზოგავენ. მაგრამ ისინი ჩუმად არიან, არა მარტო თავმდაბლობის გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ყოველი მათი მცდელობა სხვებს გადასცენ საკუთარი გამოცდილება, წარუმატებლობისათვის არის განწირული. ეს იმიტომ, რომ ჩვენს კულტურაში არაფერია ისეთი, რაც ამ მისწრაფებებს მისაწვდომს ხდის, მათ შორის ეკლესიაც, რელიგიური სიწმინდეების მეურვე. პირიქით, ამ უკანასკნელის ფუნქციებში ასეთი ექსტრემალური გამოცდილებებისათვის წინააღმდეგობის გაწევა შედის, რადგან ისინი მხოლოდ ჰეტეროდოქსულები შეიძლება იყვნენ. ერთადერთი მოძრაობა ჩვენი კულტურის ფარგლებში, რომელსაც ნაწილობრივ აქვს, და უნდა ჰქონდეს კიდევაც, გარკვეული წარმოდგენები ასეთი მისწრაფებების შესახებ, ფსიქოთერაპიაა. ამიტომაც, უბრალო შემთხვევითობა არ არის, რომ ეს წინასიტყვაობა ფსიქოთერაპევტის დაწერილია.

 

ფსიქოთერაპია, არსებითად, დიალექტიკური ურთიერთობაა ექიმსა და პაციენტს შორის. ეს დისკუსიაა ორ სულიერ მთლიანს შორის, რომელშიც სიბრძნე მხოლოდ ინსტრუმენტია. მიზანი ტრანსფორმაციაა; არა წინასწარ განსაზღვრული, არამედ უმეტესად განუსაზღვრელი, ცვლილება, რომლის ერთადერთი კრიტერიუმი მე-ობის გაქრობაა. ექიმის მხრიდან არავითარ ძალისხმევას არ შეუძლია ამ გამოცდილების გამოწვევა. უმეტესი რაც მას შეუძლია რომ გააკეთოს, არის პაციენტისათვის გზის გაადვილება ისეთი განწყობის ჩამოსაყალიბებლად, რომელიც ყველაზე ნაკლებ წინააღმდეგობას გაუწევს გადამწყვეტ გამოცდილებას. ცოდნა, რომელიც მცირე როლს არ თამაშობს ამ ჩვენ დასავლურ პროცედურაში, ექვივალენტურია ბუდიზმის ტრადიციული სულიერი ატმოსფეროსი ძენში. ძენი და მისი ტექნიკა მხოლოდ ბუდისტური სულიერი კულტურის საფუძველზე შეიძლება არსებობდეს და ეს მისი წინაპირობაა. შეუძლებელია რაციონალური ინტელექტის მოსპობა, რომელიც არასდროს არსებობდა.

 

ძენის ადეპტი გაუნათლებლობისა და უკულტურობის პროდუქტი არ არის. ამიტომაც, ჩვენს შემთხვევაშიც ხანდახან ისე ხდება, რომ სანამ მე-ობისა და რაციონალიზმის მოშორებაზე ფიქრს დავიწყებთ, თერაპიის შედეგად ჯერ ცნობიერი ეგო და ცნობიერი, კულტივირებული გაგება უნდა გამომუშავდეს. უფრო მეტიც, ფსიქოთერაპიას საქმე ძენის ბერების მსგავს ადამიანებთან არა აქვს, რომლებიც ჭეშმარიტებაში ჩასახედად თავგანწირული შრომისათვის მზად არიან. პირიქით, ხშირ შემთხვევაში პაციენტები ყველაზე ჯიუტი ევროპელები არიან. ასე რომ, ფსიქოთერაპიის ამოცანები ძენთან შედარებით ბევრად უფრო მრავალგვარია და ხანგრძლივი პროცესის ინდივიდუალურ ფაზებს ბევრად მეტი წინააღმდეგობა ხვდებათ.

 

ამ და სხვა მრავალი მიზეზის გამო ძენის პირდაპირი გადმოტანა დასავლურ პირობებში არც წასახალისებელია და არც შესაძლებელი. მიუხედავად ამისა, ფსიქოთერაპევტი, ვინც სერიოზულადაა დაფიქრებული  თავისი  თერაპიის მიზნების საკითხზე, არ შეიძლება არ დაინტერესდეს, როდესაც ხედავს თუ რა მიზნით მიიღწევა სულიერი „განკურნებისათვის“ გამოყენებული შორეულაღმოსავლური მეთოდის საბოლოო რეზულტატი - ანუ „გამთლიანება“. კარგად არის ცნობილი, რომ ამ პრობლემით ორი ათასი წლის განმავლობაში აღმოსავლეთის ყველაზე გაბედული მოაზროვნეები სერიოზულად იყვნენ დაკავებულები, და მეთოდები და ფილოსოფიური დოქტრინები, რომლებიც ამ მხრივ გამოიმუშავეს, ყველა დასავლურ მცდელობებს იგივე მიმართულებით უბრალოდ ჩრდილავენ. ჩვენი მცდელობები, მცირე გამონაკლისების გარდა, შეჩერდნენ მაგიურზე (ქრისტიანული საიდუმლო სექტების  ჩათვლით) ან ინტელექტუალურზე (ფილოსოფოსები, პითაგორადან შოპენჰაუერამდე). ჩვენს ჰემისფეროში მხოლოდ გოეთეს ფაუსტისა და ნიცშეს ზარათუსტრას სულიერ  ტრაგედიებს აჩნიათ ტოტალურ გამოცდილებაში (Ganzheitserlebnis) გარღვევის პირველი მკრთალი სინათლე.[28] დღეს არც კი ვიცით ექნებათ თუ არა მომავლისთვის რაიმე მნიშვნელობა ევროპული გონების ამ ყველაზე იმედისმომცემ პროდუქტებს, იმდენად დაფარულნი არიან ისინი ჩვენი წინასწარ ფორმირებული ბერძნული სულის მატერიალისტურობითა და სიცხადით.[29] მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენმა ინტელექტმა თითქმის სრულყოფილებამდე მიიყვანა მტაცებელი ფრინველის სიმაღლეებიდან პატარა თაგვის დანახვის უნარი, თუ ნადავლს აღარ ეძებს და ცალ თვალს მაინც მიმართავს შიგნითკენ იმის საპოვნელად, ვინც ეძებს, დედამიწის მიზიდულობა ძლევს და სამსკარები გაუგებარი სურათების სამყაროში ხლართავენ. დიახ, ის დემონურ სამყაროში ვარდება, რომელიც სავსეა საშინელებებითა და ხიფათებით, ემუქრება მაცდური სახეებითა და ლაბირინთების ქსელით. იმას ვინც გაბედა, ყველაზე საშინელი ბედისწერა ელოდება; სიჩუმე, მარადიული სიმარტოვე იმ დროში, რომელსაც იგი თავისას უწოდებს. ვინ იცის რაიმე გოეთეს ფაუსტის ღრმა მოტივებისა ან „დიონისეს“ ძრწოლის მიზეზების შესახებ? კაცმა ბარდო თოდოლი უნდა წაიკითხოს, მკვდრების ტიბეტური წიგნი, თანაც ბოლოდან, როგორც მე გირჩიეთ[30] იმისათვის, რომ იმ წამებებისა და კატასტროფების აღმოსავლური პარალელი იპოვნოს, მთლიანობისაკენ მიმავალ დასავლურ „განთავისუფლების გზას“ რომ მოაქვს. მნიშვნელოვანი ეს არის და არა კეთილი განზრახვები, ჭკვიანური იმიტაციები ან ინტელექტუალური აკრობატიკა. ფსიქოთერაპევტს, რომელმაც გაითავისუფლა თავი ნაჩქარევი და ბეცი დოქტრინული შეხედულებებისაგან, ეს სურათი დიდი თუ პატარა ფრაგმენტების სახით თვალწინ ეშლება. თუ ის საკუთარი კვაზი-ბიოლოგიური მრწამსის მონაა, იგი ყოველთვის შეეცდება, რომ რასაც ხედავს ბანალურ ცნობილად გადააქციოს და ამ გზით რაციონალისტურ მნიშვნელამდე დაიყვანოს, რაც მხოლოდ იმას აწყობს, ვინც ილუზიებით კმაყოფილდება. თუმცა, ყველაზე დიდი ილუზია ის არის, რომ რაიმემ შეიძლება ვინმე დააკმაყოფილოს. ეს ილუზია ყოველივე გაუსაძლისის უკან და ყველა მიღწეული პროგრესის წინ დგას და ის ერთ-ერთი ყველაზე ძნელად დასაძლევი  გრძნობაა.  თუ  ფსიქოთერაპევტი  ფიქრისათვის მოიცლის ან შემთხვევით იძულებით გაიხედავს საკუთარი ილუზიების მიღმა, შეიძლება მიხვდეს თუ რა ცარიელი და წარუმატებელია, რა სიცოცხლის საწინააღმდეგოა ყველა რაციონალისტური გარდაქმნა, რომელიც ცოცხალ არსებას ეხება. თუ ის გაყვება ამ გზას, მალე გაიგებს თუ რას ნიშნავს „ფართოდ გააღოს კარი, რომელსაც ყველა ფეხაკრეფით გვერდს უვლის“.

 

არავითარ შემთხვევაში არ მინდა ვინმემ იფიქროს, რომ ყოველივე ზემომოყვანილით რაიმე რეკომენდაციას ან რჩევას ვიძლევი. მაგრამ როდესაც დასავლელი კაცი ძენზე საუბრობს, ჩემს მოვალეობად ვთვლი ვაჩვენო სად არის ჩვენი გასასვლელი ამ „გზებს შორის უგრძესზე“, რომელსაც სატორისაკენ მივყავართ და რა წინააღმდეგობები დაგვხვდება ამ გზაზე, რომელიც სულ რამდენიმე ჩვენმა დიდებულმა კაცმა გაიარა, შესაძლოა იმისათვის, რომ შუქურასავით ებრწყინათ მომავლიდან. დიდი შეცდომა იქნება თუ ჩავთვლით, რომ სატორის ან სამადჰის მიღწევა ნაკლები ძალისხმევით შეიძლება. სრული გამოცდილებისათვის შეუძლებელია, რომ ისინი მთლიანზე ნაკლები იყვნენ. ამის ფსიქოლოგიური მნიშვნელობის გაგება იმ ფაქტის გათვალისწინებით შეიძლება, რომ ცნობიერი მხოლოდ ნაწილია სულიერის და ამიტომ არასდროს შეუძლია მთელი სულიერი იყოს: ამისათვის არაცნობიერის განუსაზღვრელი გავრცობა არის საჭირო. თუმცა ამ უკანასკნელს ვერც მოხერხებული  ფორმულით ჩაავლებ და ვერც რაიმე მეცნიერული დოგმით გამოიყენებ, რადგან მას რაღაც აქვს ბედისწერისაგან - დიახ, ხანდახან ის თვით ბედისწერაა, რასაც ასე ცხადად ფაუსტი და ზარათუსტრა გვიჩვენებენ. სრულყოფილების მისაღწევად მთლიანის გამოყენებაა საჭირო. მასზე ნაკლები არაფერი იმუშავებს; ამიტომაც არც  უფრო  ადვილი  პირობები, არც შენაცვლებები, არც კომპრომისებია შესაძლებელი. იმის გამო, რომ ფაუსტი და ზარათუსტრა, უმაღლესი დაფასების მიუხედავად მხოლოდ ევროპელის გაგების ზღვარზე არიან, ნაკლებად მოსალოდნელია, რომ კულტურულმა ხალხმა, რომელმაც მხოლოდ ახლახანს შეიტყო მქრქალი სულიერი სამყაროს არსებობის შესახებ, შეძლოს ადექვატური კონცეფციის ჩამოყალიბება იმ ადამიანის სულიერ მდგომარეობაზე, რომელიც არეულია ინდივიდუაციის პროცესით, რა ტერმინითაც მე „გამთლიანებას“ (Ganzwerdung) აღვნიშნავ. ხალხი პათოლოგიის ლექსიკონში იყურება, თავს „ნევროზისა“ და „ფსიქოზის“ ტერმინოლოგიით ინუგეშებს, შემოქმედებით საიდუმლოებაზე ჩურჩულებს - მაგრამ რას შექმნის კაცი, თუ პოეტი არ არის? ამ გაუგებრობამ დღეს ბევრ ადამიანს საკუთარ თავზე „ხელოვანი“ ათქმევინა. თითქოს „ხელოვნებას“ არაფერი ესაქმება უნართან! თუ არაფრის შექმნა არ შეგიძლია, იქნებ საკუთარი თავის შექმნაზე იზრუნო.

 

ძენი გვიჩვენებს, რამდენს ნიშნავს აღმოსავლეთისთვის „გამთლიანება“. ძენის გამოცანებზე დაფიქრებამ იქნებ მხდალ ევროპელს ხერხემალი განუმტკიცოს ან სიბეცის დასაძლევად სათვალე გაუკეთოს იმისათვის, რომ საკუთარი „კედლის დაღვრემილი ფუღუროდან“ სულიერი გამოცდილებების აქამდე ნისლით დაფარული სამყაროს თვალის მოკვრით, სიამოვნების მიღება შეძლოს. ეს ნამდვილად ცუდად არ დამთავრდება, რადგან ისინი, ვისაც ეშინია, დაცულები იქნებიან შემდგომი ზიანისაგან. მსურს გავაფრთხილო ყურადღებიანი და თანამგრძნობი მკითხველი, ძენის სიღრმეები სათანადოდ არის დასაფასებელი და მასში არაფერია  იაფფასიანი.[31]   აღმოსავლური აზროვნების საგანძურის მიმართ ბუკვალური დამოკიდებულება ამ შემთხვევაში ნაკლებად სახიფათოა, რადგან ძენში, საბედნიეროდ, არ არსებობს ისეთი საოცრად გაუგებარი სიტყვები, როგორც ეს ინდურ სკოლებშია. ძენი არც ჰათჰა-იოგას რთულ ტექნიკას იყენებს,[32] რომელსაც ფიზიოლოგიურად მოაზროვნე ევროპელი შეცდომაში შეყავს და ცრუ იმედს უჩენს, რომ სულის მოპოვება ჯდომითა და სუნთქვით შეიძლება. პირიქით, ძენი საზრიანობასა და ნებისყოფას მოითხოვს, ისევე როგორც ყველა დიდი საქმე, რომელსაც სურს, რომ ჭეშმარიტი იყოს.

 

კარლ იუნგი, 1939 წ.

 

 

[1] ეს ნაშრომი პირველად 1934 წელს გამოქვეყნდა. ქართული თარგმანისთვის შემდეგი გამოცემა იყო გამოყენებული: D.T. Suzuki, An Introduction to Zen Buddhism. Grove Press, New York, 1991.

[2] როგორც თვით აღმოსავლელი ავტორები აღნიშნავენ, ძენი საწყისს იღებს ბუდას „ყვავილის ქადაგებიდან“, რომლის დროსაც მან მოწაფეების წინაშე ყვავილი აღმართა და ხმაამოუღებლად ეკავა. მას მხოლოდ კაშიაპა მიუხვდა. (Shuej Ohasama: Zen. Der lebendige Buddhismus in Japan, 1925, p.3.)

[3] Kaiten Nukarya, The Religion of the Samurai, 1913, p. 133.

[4] „ძენი არც ფსიქოლოგიაა და არც ფილოსოფია“.

[5]  ოტტო, ოჰასამას წიგნის წინასიტყვაობაში: Zen, p. viii.

[6] იმის მიუხედავად, რომ ვცდილობ გარკვეული საკითხების „ახსნას“, კარგად მესმის, რომ სატორის თვალსაზრისით გამოუსადეგარი ვარ. თუმცა თავს ვერ ვიკავებ და მაინც ვცდილობ, რომ ჩვენი დასავლური აზროვნება გაგებასთან ახლოს მივიყვანო - საქმე, რომელიც ისეთი ძნელია, რომ ძენის სულისკვეთების მიმართ გარკვეული დანაშაულის ჩადენა მიწევს.

[7] ოსტატი ამბობს: „სანამ კაცი ძენის სწავლას დაიწყებს, მისთვის მთები მთებია და წყლები წყლებია. მაგრამ როგორც კი კარგი მასწავლებლის ზედამხედველობით ძენის ჭეშმარიტებაში ოდნავ ჩაიხედავს, მთები აღარ არიან მთები, არც წყლები - წყლები. შემდეგ კი, როცა ის მიაღწევს სიმშვიდის ადგილს (ე.ი. განიცდის სატორის), მთები ისევ მთები ხდებიან და წყლები - წყლები“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 12).

[8] Kaiten Nukarya, The Religion of the Samurai, p. 123.

[9] Herman Büttner, Das Buchlein vom vollkommen Leben. Published by H. Buttner, 1907.

[10] Meister Eckhart’s Schriften und Predigten. Published by H. Buttner, 1912.

[11] მსგავსი სურათია ძენში: როდესაც ოსტატს კითხეს თუ რა  არის ბუდა, მან უპასუხა, „დოქს ძირი მთლიანად გავარდნილი აქვს“. (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.217). მეორე ანალოგიაა „ტომრის გარღვევა“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, II, p.100).

[12] ძენს სურს ადამიანის თავდაპირველ ბუნებაში ჩახედვა ანუ თავდაპირველი ადამიანის შეცნობა (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, pp. 220, 241).

[13] „იქ არის ბებერი ხე, მისი ფესვები ზევით იზრდებიან, მისი ტოტები ქვევით. ...მას  ბრაჰმანი  ჰქვია,  და  ის არის ერთადერთი, რომელიც არ კვდება“. (Katha-Upanishad, II Adhyaya,6 Valli, 1.) იმის წარმოდგენა შეუძლებელია, რომ 1273  წელს  დაბადებულ  ფლამანდიელ  მისტიკოსს ეს გამოსახულება რომელიმე ინდური ტექსტიდან ჰქონდეს ნასესხები.

[14] John of Ruysbroeck: The Adorement of the Spiritual Marriage., Transl. From the Flemish by C.A. Wynchek Dom, 1916, p. 47.

[15] John of Ruysbroeck: The Adorement of the Spiritual Marriage., p.62

[16] „ო, ღმერთო… მასწავლე არა-ეგოს დოქტრინა,“ და ა.შ. (მოყვანილია ლანკავატარა-სუტრადან. Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.76).

[17] ძენის ოსტატი ამბობს, „ბუდა ის არის... ვინც ცდილობს ამ გონებაში ჩახედვას“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.76).

[18] ამ ცვლილების შესახებ სუძუკი ამბობს, „ძველი ფორმა დანახვისა დავიწყებულია … და გაჩნდა `განახლებული გონების’ მშვენიერება ანუ მოელვარე `ძვირფასი ქვა’ “. (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.235).

[19] „ინდივიდუალურ გამოცდილებებს შორის სატორი ყველაზე ინტიმურია.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 247)

[20] ოსტატი ეუბნება თავის მოწაფეს, „არაფერი მაქვს შენთვის სათქმელი. . .და ის არასდროს იქნება შენი.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p პ. 69). ბერი ეუბნება ოსტატს, „მე ბუდას ვეძებდი …რომელსაც შენ მოაჭენებ.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 59). ოსტატი ამბობს, „შეცნობა, რომელიც არ შეიცნობს, ეს არის ბუდა. სხვა არ არსებობს.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 57).

[21] Suzuki: The Training of the Zen Buddhist Monk. Kyoto, 1934.

[22] სუძუკი ამბობს, „... ძენის ცნობიერება … რაც არის ჩახედვა არაცნობიერში“. (Essays in Zen Buddhism, II, p.46).

[23] ძენი ამბობს, „საკუთარი თავის ბუნებაში ჩახედვა და ბუდად გახდომა“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 7); ბერმა ჰუი-ნენგს ინსტრუქცია მოსთხოვა, უკანასკნელმა უპასუხა, „მაჩვენე როგორი იყო შენი თავდაპირველი სახე სანამ დაიბადებოდი (ibid. p.210); იაპონური ძენის წიგნი ამბობს, „თუ ეძებ ბუდას, ჩაიხედე შენს საკუთარ ბუნებაში, რადგან ეს ბუნება არის თვით ბუდა“ (ibid. p. 219); სატორის გამოცდილება ოსტატს „თავდაპირველ ადამიანს“ აჩვენებს (ibid. p.241); ჰუი-ნენგმა თქვა, „ნურც კეთილზე იფიქრებ, ნურც ბოროტზე, და შეხედე შენს თავდაპირველ ნიშნებს, რომლებიც გქონდა სანამ ამ ქვეყანას მოევლინებოდი“ (Ibid. II, p.28).

[24] ბოდჰიდარმა, ჩინეთში ძენის დამაარსებელი, ამბობს, „...ასეთი ადამიანების ყველა მცდელობამ მარცხი უნდა განიცადოს.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.176).

[25] აქ მკითხველს სპეციალური სამედიცინო-ფსიქოლოგიური ლიტერატურის წაკითხვა უნდა მივანდო.

[26] „როდესაც გონება განასხვავებს, საგნების მრავალგვარობა წარმოიქმნება; როდესაც არა, მაშინ ის საგნების ჭეშმარიტ ბუნებაში იყურება.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.88).

[27] ნახეთ ნაწყვეტი, რომელიც იწყება: „Have your mind like unto space…“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.209).

[28] ამასთან დაკავშირებით ინგლისელი მისტიკოსი, უილიამ ბლეიკიც უნდა ვახსენო. ნახეთ: Milton O. Percival’s William Blake’s Circle of Destiny. Columbia University Press, 1938.

[29] ბერძნული გენია ცნობიერის სამყაროს მატერიალურობაში  გარღვევას გამოხატავს, რისი საშუალებითაც ამ უკანასკნელს მისი საწყისი სიზმრისებრობა წაართვეს.

[30] W.Y. Evans-Wetz: Das Tibetanische Totenbuch. Rascher, Zurich, 1934.

[31] „ძენი გართობა არ არის, ის ყველაზე სერიოზული საქმეა. ვერცერთი ცარიელი თავი ვერ გაიხარებს მის გვერდით.“ (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p.26). იხილეთ, ასევე გვ. 62.

[32] „როდესაც ბუდად გახდომას ცდილობ ... ჭეშმარიტებას ვერასდროს ეზიარები“, ამბობს ოსტატი

 (Suzuki: Essays in Zen Buddhism, I, p. 222).